Voor het eerst na de vakantie weer terug, na een leuk uitstapje bij Jopen in Haarlem, in onze Boerderij. Een goede opkomst en: maandbier op tap! Zoals beloofd: Ernst komt terug! Na de mislukking in april met de Vlaamsche mist, wilde hij toch wat uitproberen met dit bier. Het bordje ‘koolzuurvrij bier’ moest worden verandert in ‘'t Natte Gerst witbier met schuim’ en dat is het ook geworden en wel door de volgende reden: fustje vier weken van te voren aansluiten op koolzuur, druk verhogen, twee keer per week schudden (uit te voeren door de beheerder) en er is maandbier op tap. Vlaamsche Mist… eerlijk en eigenwijs gerstenat!

Door het geknoei in April was er al wat bier verloren gegaan maat toch, dit is het eerste maandbier van het nieuwe seizoen 2007 /2008 en ik hoop dat er wel wat meer aanmeldingen komen dan afgelopen jaar want waren dat er 4, waarvan er een door mist doorging naar de volgende ronde. Dus over een heel jaar met ruim 100 bierbrouwers 3eigen brouwsels op tap, dat moet met 100% verhoogd kunnen worden naar wel 6: dan ben je eens in de 15 jaar aan de beurt, dus geef je op! De eerste is al binnen en VOL IS VOL!!

Er zijn van het maandbier september 31 glazen getapt en 23 wedstrijdformulieren ingeleverd. Komen we op een gemiddelde van 5.9. Voor een bier dat was afgeschreven toch nog een redelijke score en een leuk e experiment. Ernst, dank voor het doorzettingsvermogen

Volgende maand is er Polderbok op tap en de uitreiking van de maandbierwisselkeitrofee 2006/2007. Ik ga er van uit dat beiden door gaan. Mijn verhaal over brouwerij bezoek in zuid frankrijk tijdens de vakantie komt later.

Dus geef je op, vol is vol, misschien kun je dan volgend jaar die felbegeerde wisselkei bemachtigen!

Groet,
jullie uitbater John

Het is weer bockbiertijd. We merken het in de winkels maar ook aan de wijziging van de datum van de clubbijeenkomst. Vanwege het Bockbierfestival is de bijeenkomst een week verschoven. Wat bockbier is is eerder in het clubblad aan de orde geweest. Het begrip omvat een breed spectrum aan bieren, dit zullen we wel merken tijdens het Bockbierfestival. Vooral de kleine brouwers leven zich hier uit. Zo zie je elk jaar weer een aantal mooie bieren ontstaan. Dat niet alle bieren binnen de stijlomschrijving van bockbier vallen is niet zo erg. Als het maar een mooi herfst-of winterbier is. Het gaat tenslotte om de smaak van het bier. Jammer is alleen dat soms ook een mislukt bier toch wordt geschonken. ’t Wort Wat geeft hierbij het goede voorbeeld, als een bier niet goed is dan wordt het ook niet geschonken. Helaas hebben we hier ervaring mee. Dit jaar zullen we echter wel op het Bockbierfestival aanwezig zijn. Een goede reclame voor de vereniging.

Gistcursus
Als gevolg van een slechte planning van mijn kant zit ik nu een uur na de deadline een "Van het bestuur" te tikken. Nog geen half uur terug uit Hoofddorp waar Arnoud Aten en ik alweer een 5e 't Wort Wat gistcursus hebben gegeven. Al is Jan-Willem den Hartog onvervangbaar, toch denk ik dat Arnoud en ik er weer een interessante dag voor de cursisten van hebben gemaakt. Aan het eind van de dag eigenlijk alleen maar enthousiaste reakties gekregen en ook uit de evaluatieformulieren blijkt dat de cursus nuttig is geweest. Een verslag van de dag volgt in het volgende clubblad. Over gist gesproken, bekijk de inkooppagina nog eens zorgvuldig, daar vind je sinds kort een lijstje met gisten die je bij de gistcommissie kan bestellen. Houd er wel rekening mee dat de levertijd minimaal 2 weken is want Theo, Titus en Rob zijn goed, maar toveren kunnen ze niet.

Afgelopen clubavond
De afgelopen clubavond presenteerde de Moutmolen-commissie het resultaat van hun noeste arbeid. John Keuris gaf een duidelijke presentatie over hoe de clubmolen tot stand is gekomen. Naast het prototype uitgevoerd door Carlos Koopman waren ook de molen van Walter Bakker en een molen met betonnen walsen gemaakt door Cor Stoker te zien. Cor heeft deze molen ontworpen om te zien of beton als materiaal bruikbaar is. Uiteindelijk is het een molen geworden met stalen walsen. Mooi werk heren. Onze uitbater John Gouwerok kondigde een nieuwe competitieronde voor de felbegeerde wisselkeitroffee aan. Deze ging van start met "Vlaamsche Mist" een Belgisch witbier van brouwerij 't Natte Gerst van Ernst de Moor. Na een te lage koolzuurdruk in april ging dit bier deze maand in de herkansing. De oorzaak van de lage druk leverde op de clubavond van april verschillende tips op. Na resaturatie m.b.v. koozuurgas was de druk dit keer beter. Wil je ook een kans maken op de Wisselkei, neem dan even contact op met John Gouwerok.

De komende clubavond
We hebben weer een bokbier!! Na de tegevaller van vorig jaar kunnen we dit jaar weer een Polderbok presenteren aan de bokbierliefhebbers van Nederland. Om iedereen de gelegenheid te geven het PINT bokbierfestival te bezoeken is de clubavond een week verschoven naar 2 november. Op die avond zal ons Polderbok centraal staan. We krijgen een presentatie van Erik Bouman van brouwerij Klein Duimpje, de brouwer die samen met de Polderbok-commissie ons bokbier heeft gebrouwen. Op deze avond zullen ook de 75cl flessen Polderbok te koop worden aangeboden. Als je thuis nog eens wilt genieten van een overheerlijk biertje of een origineel cadeau wilt hebben mag je deze kans zeker niet missen. Ook kunnen de komende clubavond jullie bieren voor de clubkampioen-schappen worden ingeleverd. Met clubavonden op 2 en 27 november en een gezamelijke brouwdag op 17 november wordt het een bierige maand.

Groet, André van der Zee

(door Gerrit, Arjen en Ronald)

LET OP!!! I.v.m. het afwegen op de woensdagavond voor de clubavond, zijn pakketten tot uiterlijk woensdagmiddag 17:00 uur voorafgaand aan de clubavond te bestellen! Alles alleen te bestellen via de site van ’t Wort Wat! Losse e-mail wordt niet in behandeling genomen. Mocht het nodig zijn… we hebben een handleiding: “bestellen voor Dummy’s”

Pakket voor de maand oktober:

Oatmeal Stout   

 Murphy’s law: There will always be beercans rolling on the floor of your car when the boss asks for a ride home from the office. 

Porters en stouts zijn heel donkere bieren, bijna zwart, met een sterk gebrande of geroosterde smaak. Het waren oorspronkelijk Londense stijlen; later werden zij sterk geassocieerd met Ierland.

De klassieke versies worden gemaakt met bovengistende gist, van het voor ale gebruikte type, dit voegt aan de geroosterde smaak een fruitigheid toe. Porter was de oorspronkelijke aanduiding. In die tijd maakte de brouwer bieren van verschillende dichtheid en sterkte. De bieren die het volst in de mond waren, de steviger soorten (stouter in het engels) werden na verloop van tijd een aparte stijl, de stout. Er zijn verschillende soorten stout.

Dry of Irish Stout.

De traditional stout. Een geroosterde smaak door het gebruik van ongemoute geroosterde gerst, met een middelmatige tot hoge smaak van bitterheid door de hop. Bekende voorbeelden van deze stout is Guiness, Beamisch en Murpy.

Sweet stout

Uit de omgeving van Londen, waar de stout werd aangezoet met melksuikers, lactose (milkstout). Milkstout wordt gebrouwen met chocolademout, wat het minder geroosterd en meer fruitig maakt. Een sterke bitterheid is ongewenst in deze stout en ook de alcohol is niet zo hoog (stout voor watjes).

Bekende voorbeelden van een sweet stout zijn Mackeson en Guernsey.

Oyster Stout.

In de tijd dat de porter en stout een alledaags bier was in Londen, waren ook de oesters makkelijk verkrijgbaar en niet duur (eigenlijk was dat de gouden eeuw!). Oesters en stout was dus een goedkope en lekker maaltijd voor de arbeiders.

Het combineren van stout en oesters tot een visbier lijkt smerig, maar is verrassend lekker! Een geweldig voorbeeld hiervan is de Oesterstout van Brouwerij de Schelde. Afgelopen ONK een sixpack van gekocht en deze was echt heel, heel, héél erg lekker!

Tip voor de excursiecommissie: eind augustus en begin september sponsort Murphy’s stout een oesterfestival in het dorp Claren Bridge in Galway, Ierland…

Russian Imperial Stout, de stout voor mannen!

Deze stout kreeg deze naam,omdat het de favoriet was van de Russische keizerin Catherina de Grote (stoere vrouwen, die Russinnen).

De RIS werd extra sterk gebrouwen, zodat het de export kon doorstaan. Volle body (heb je die Russin weer), de kleur kan variëren van donker koper tot diep zwart. Bekende voorbeelden hiervan Kleinduimpje, Brouwerij de Molen, Harvey’s Imperial Extra Double stout.

Oatmeal stout

Kijk deze gaan we maken. Toen voedzame bieren ‘in’ waren, begonnen diverse Engelse brouwers havermeel toe te voegen aan hun stouts. Doordat haver gelatine-achtig wordt kan dat het maischen bemoeilijken.

Let op daar komt-ie: Oatmeal stouts moeten een stevig, soepel en zijdeachtig mondgevoel hebben, eigenlijk een ook een stout voor mannen, en daarbij meteen ook maar even een zweem van notigheid in een complex van koffie- en chocolade- en geroosterde smaken… Zowaar een uitdaging om te gaan brouwen!

Bekende voorbeelden hiervan zijn: Young, Samuel Smiths en Anderson Valley Barney’s Flats Oatmeal Stout (alleen de naam al...).

Ingrediënten

Maischwater: 5,5 liter aanzuren tot een zuurgraad van 5,4.

Maischschema

ééntrapsinfusie methode. 90 minuten of tot jodium neutraal (doe je best met dat zwarte bier....).

Kooktijd nu 90 minuten.

Pakketten komend seizoen:

Voor het komende seizoen hebben we de volgende bieren bedacht:

Als bestuur willen we graag binnenkort weer een nieuwe thema-commissie gaan starten. Na een aantal technische thema's wordt het tijd om iets met ingrediënten te gaan doen, om precies te zijn met kruiden. De meesten van jullie hebben bij het brouwen wel eens kruiden gebruikt, zoals koriander, steranijs of zoethout. Maar er zijn veel meer kruiden die een interessante toevoeging kunnen vormen voor een mooi bier. Het onderstaande artikel is met toestemming overgenomen van Jacques Bertens (waarvoor hartelijk dank!), en door hem eerder gepubliceerd in het blad Proost. Lees het eens rustig door om inspiratie op te doen.

Wat zou de Kruiden-commissie kunnen gaan doen?

Nou bijvoorbeeld een methode uitwerken om het effect van kruiden te voorspellen door er een thee van te maken, of op te lossen in alcohol of iets dergelijks. Als je dat extract in verschillende concentraties toevoegt aan een (neutraal) referentiebier krijgt je een indruk van het mogelijke effect. Geen idee hoe je dat op een (wetenschappelijk) verantwoorde manier zou kunnen opzetten, dus alle kennis en ervaring is welkom.

Je kunt ook denken aan het kweken en prepareren van kruiden voor gebruik. Waar koop je gagel? Gebruik je de blaadjes, vruchten of steeltjes? Eerst drogen of direct invriezen, of vers gebruiken? Wie heeft daar ervaring mee?

We kunnen ook een smaak-experiment opzetten voor een clubavond, waarbij de leden eerst een aantal gekruide bieren te proeven krijgt mét aanduiding van het kruid, en vervolgens een blind-proef doen waarbij ze moeten aangeven welk kruid ze proeven. Welke kruiden zullen we daar voor nemen?

Een andere insteek is om historische kruiden te gaan toepassen op basis van oude recepturen. Bijvoorbeeld kruiden die gebruikt werden vóórdat hop in zwang kwam, de zogenaamde gruit. Hoe zou een bier dan smaken?

We zouden ook de extreme kant op gaan met een peperbier of spruitjesbier. Lekker gek, lekker anders...

Kortom, er zijn heel veel mogelijkheden om het onderwerp 'kruiden' verder uit te diepen. Het is uiteindelijk aan de Kruiden-commissie zélf om daarin een keuze te maken. Vanuit de vereniging is financiële ondersteuning geen probleem, als daar behoefte aan is. Voor de andere leden is het natuurlijk interessant als de resultaten op de clubavond en in het clubblad gepresenteerd worden.

Heb je zin gekregen om mee te doen? Meld je dan bij mij aan. Ik reken erop dat we op de komende clubavond (2 november) de samenstelling van de commissie definitief kunnen maken!

KRUIDEN
door: Jacques Bertens

In de vorige twee nummers van dit blad (Proost) heb ik (Jacques) geschreven over de hoeveelheid hop die je moet toevoegen aan het wort om een afgepaste bitterheid te krijgen in een bier. Er bestaat een zekere verhouding tussen de zwaarte van een bier en de benodigde hoeveelheid hop.

Nu wordt hop betrekkelijk kort in onze omstreken gebruikt om een bittere smaak in bier te krijgen. Voordat hop algemeen in zwang kwam als bitterleverancier werden tal van andere kruiden dan hop gebruikt. Dit artikel gaat over het herontdekken van die andere kruiden in bier.

Inleiding
Bij tal van zaken zien we golfbewegingen. Een paar eeuwen was het heel gewoon dat bier ambachtelijk op zeer kleine schaal gebrouwen werd. Zeker vanaf de vorige eeuwwisseling heeft zich een grote schaalvergroting voorgedaan bij het brouwen van bier. Veel kleine brouwerijen konden de overschakeling naar het ondergistende bier niet aan en legden het loodje. Door overnames en fusies werden de pilsbrouwers steeds groter.

De laatste jaren zien we duidelijk een kentering in deze gang van zaken. De kleine brouwerijen schieten als paddestoelen uit de grond, en ....... er wordt bovengistend bier gebrouwen. Het huidige bier van deze brouwerijen is niet te vergelijken met dat ambachtelijke bier van zo'n honderd jaar geleden. Het is kwalitatief stukken beter. De brouwers van nu beheersen het brouwproces beter en gebruiken "nieuwe" van de grote jongens afgekeken technieken.

Ten aanzien van het gebruik van kruiden is er een parallel te trekken. Voordat hop gebruikt werd om een bittere smaak in het bier te krijgen werd er een kruidenmengsel gebruikt, dat hier in België en Nederland gruit werd genoemd. Ook nadat hop in bier gebruikt werd voegden de meeste brouwers veel kruiden toe aan hun bier. De redenen daarvoor waren tweeledig. Allereerst was men gewend dat gerechten en dranken veel sterker gekruid waren. Door overmatig gebruik van kruiden konden smaakafwijkingen door infecties gecamoufleerd worden. Ten tweede werden er kruiden toegevoegd die roesverhogende dan wel bedwelmende eigenschappen hebben. Ik kom hierop verder in dit artikel terug.

Met het beter beheersen van het brouwproces werd de noodzaak om bier te voorzien van een sterke kruidige smaak steeds minder. Langzaam verdwenen steeds meer kruiden uit het bier. Desondanks bleven een aantal met name Belgische brouwerijen de oude traditie trouw, zij het dat de recepten wel zijn aangepast. De laatste ontwikkeling die ik zie is dat het gebruik van kruiden weer aan populariteit wint. Dit is volgens mij niet in de laatste plaats te danken aan de sterk opmars van kruidige witbieren. Maar niet alleen in witbier worden door de commerciële brouwerijen kruiden gebruikt. Zo zien we nu in Nederland nu ineens frisse zomerbiertjes afkomstig van grote brouwerijen die aangekruid zijn met citroenschilletjes en linde- en vlierbloesem.

Wanneer we als amateur-bierbrouwer in navolging van onze professionele collega's bieren met kruiden gaan brouwen moeten we zeker niet vervallen in oude fouten. In het verleden heb ik als bierkeurmeester bieren geproefd die niet te genieten waren door een overmatig ge­bruik van kruiden. Ook ik zelf heb me daar schuldig aan gemaakt. Ruim twaalf jaar geleden heb ik een speciaal bier gebrouwen voor mijn huwelijksfeest. Het was een bier met heel veel ingrediënten en kruiden. De bruiloftsgasten hebben het beleefd opgedronken, maar achteraf moet ik toch toegeven dat het meer op een kruidenbitter leek dan op bier. Nu weet ik dat je heel voorzichtig moet zijn met kruiden. De smaak ervan mag vaag aanwezig zijn maar niet overheersen.

De problemen dan wel vragen waar je tegen aan loopt als je een kruidenbier wilt brouwen zijn de volgende:

• wat zijn kruiden;
• welke kruiden kun je gebruiken;
• in welke hoeveelheden kun je kruiden gebruiken;
• hoe kun je kruiden het beste bewaren;
• wanneer kun je het beste de kruiden toevoegen;
• hoe kun je het beste kleine hoeveelheden afwegen.

In het vervolg van dit artikel zal ik op deze verschillende vragen ingaan.

Wat zijn kruiden
In de meeste woordenboeken zul je de volgende betekenissen van het woord kruid kunnen vinden:
a. een gewas zonder houtachtige stengel;
b. een sterk smakende of geurende plant;
c. een plant met genezende kracht.

Het zal duidelijk zijn dat in dit artikel de tweede betekenis bedoeld wordt. Door velen wordt er een onderscheid gemaakt tussen kruiden en specerijen. Kruiden groeien in onze streken en zijn veelal groen van kleur. Specerijen zijn afkomstig van tropische planten. Ik vind dit onderscheid iets voor liefhebbers en gooi alles op één kruidenhoop.

Welke kruiden kun je gebruiken
In feite kun je elk kruid in bier gebruiken dat ook in gerechten gebruikt wordt. Vettige kruiden kun je echter beter achterwege laten als je van schuim op je bier houdt. Er is nog een beperking. Net als bij het koken kun je niet onbeperkt zomaar allerlei kruiden door elkaar gebruiken. Sommige kruidencombinaties smaken echt afschuwelijk. Het vervelende is dat je daar meestal door schade en schande achter komt. Het aantal missers kun je verkleinen door je neus goed te gebruiken. Meng de kruiden eerst goed, ruikt het goed? Kook de kruiden met een moutextract­oplossing, proeft het goed? Hou er wel rekening mee dat het uiteindelijke bier veel minder zoet zal smaken en dat er vaak door de vergisting fruitige smaakjes in het bier komen.

Een historisch overzicht
Gelukkig hoeven we het wiel niet opnieuw uit te vinden. Zoals ik hiervoor reeds heb opgemerkt werd er in vroegere tijden veelvuldig gebruik gemaakt van kruiden. In zijn boek "Additives Adulterants and Contaminnants in Beer" geeft Jefferey Patton een overzicht van kruiden die in het verleden zijn toegevoegd bij de bierbereiding (1). Een aantal van deze kruiden zijn nog steeds favoriet bij sommige brouwers. In de tabel "Historische kruiderij in bier" zijn de meeste door Jefferey genoemde kruiden opgenomen. De Nederlandse van de namen van de kruiden zijn achterhaald met hulp van Mark van Bommel, Erwin Vermeij en Meindert Nijboer.

Voor alle duidelijkheid: de smaakomschrijvingen van de kruiden in de tabel zijn van Jefferey Patton afkomstig.

Niet te gebruiken kruiden
Naast de kruiden genoemd in de tabel "Historische kruiderij in bier" werden er in vroegere tijden meer kruiden aangewend. Deze kruiden heb ik niet in genoemde tabel opgenomen omdat deze kruiden naar onze huidige maatstaven minder geschikt zijn en zelfs gezondheidsproblemen met zich mee kunnen brengen. In de tabel "Gevaarlijke niet meer te gebruiken kruiden" is een opsomming hiervan te vinden. De smaakomschrijvingen zijn weer afkomstig van Jeffery Patton. Ikzelf heb me er niet aan gewaagd.

Sommige van deze kruiden zijn zoals in de tabel aangegeven zeer giftig. Veel van de hierboven bedoelde kruiden werden toegepast omdat ze een bedwelmend dan wel roesverhogend effect hebben.

Bij de voorbereiding van dit artikel werd ik door mede-roerstoklid Fred Engelhard gewezen op het boek "Inlandse Tabak in 17e en 18e eeuw" van dr. H.K. Roestingh (2). In dit boek wordt gesproken over het opkomen van het gebruik van tabak als genotsmiddel ten koste van bier dat aangekruid was met bilzekruid. Het gebruik van bilzekruid veroorzaakt volgens Roestingh een opwinding van een speciale soort met hallucinogene effecten en een daarop volgende depressie. Aanvankelijk ontstaat er een sterke praatlust en opwinding, daarna treedt een verandering op in de beleving van tijd en ruimte. Bilzekruid werd schijnbaar vooral gebruikt om goedkope dunne bieren werkzamer dat wil zeggen roesverwekkender te maken. Het gebruik werd krachtig tegengegaan, maar de verboden moesten steeds worden herhaald. Voor het gewone volk was bilzekruidbier een goedkoop bedwelmingsmiddel. Uit waarschuwingen en maatregelen uit de 16e en 17e eeuw kan worden opgemaakt dat bij chronisch gebruik van bilzekruidbier de gezondheid in gevaar kwam en ook dat accute vergiftigingen en ook plotselinge sterfte voorkwam als de toegevoegde hoeveelheden bij de bereiding te groot waren.

Aan de hand van het bovenstaand voorbeeld is het duidelijk dat je niet met elk kruid dat in het verleden werd gebruikt bij de brouwen van bier moet gaan experimenteren.

Gruitsamenstellingen
Sommige giftige kruiden werden niet bij een brouwsel gevoegd om hun narcotische eigenschappen maar omdat ze een uitgesproken bittere smaak geven. Ze werden vooral als hopvervangers aangewend. Zoals ik reeds in de inleidng heb gesteld, het gebruik van hop in bier is betrekkelijk jong. Daarvoor werden tal van andere kruiden ingezet als bittere tegenhangers van de natuurlijke zoete smaak van bier. Deze kruidenmengsels werden gruit genoemd. De samenstelling van het gruit verschilde van plaats tot plaats. Oud-voorzitter van de octrooiraad D.  Doorman heeft in 1955 een boekje geschreven met de titel "De Middeleeuwse Brouwerij en de Gruit" (3). Volgens Doorman bestond gruit meestal uit de volgende componenten:
-gagel;
-hars;
-serpentijn;
-laurier;
-moerasrozemarijn;
-salie;
-duizendblad.

Bij dit rijtje wil ik de volgende kanttekeningen maken. Allereerst merk ik op dat je op grond van de huidige inzichten moerasrozemarijn en duizendblad beter niet kunt gebruiken. Verder is niet duidelijk wat nu precies verstaan moet worden onder hars. Er zijn veel planten die harsen afscheiden, waarschijnlijk gaat het om een mengsel van harsen. Tenslotte valt op dat niet alle ingrediënten van het gruit bitterheid geven. Gruitbier moet veel kruidiger van smaak zijn geweest dan het huidige hoppebier.

Gegevens bieren Open Nederlandse Kampioenschappen
Hieronder volgt een opsomming van kruiden in volgorde van het aantal keer dat ze zijn gebruikt bij bieren die ingezonden zijn bij de Open Nederlandse Kampioenschappen. Ik heb daarbij ook opmerkingen gemaakt aan de hand van de punten die de juryleden aan deze bieren gegeven hebben.

Het valt op dat kruiden het vooral goed doen in donkere bieren, terwijl amateur-bierbrouwers met name koriander en sinaasappelschillen gebruiken in licht gekleurde bieren. Overigens lijkt het er op dat sinaasappelschillen minder vaak een positieve bijdrage aan de smaak van een bier leveren dan wel eens wordt gedacht. Dat kruiden bij licht gekleurde bieren niet zo goed scoren komt waarschijnlijk omdat deze bieren neutraler van smaak zijn dan donkere bieren. Kruiden vallen daardoor sneller op in licht gekleurde bieren. Gelukkig wordt tegenwoordig bij wedstrijden ook de gelegenheid geboden bieren in te zenden in de categorie kruidenfantasiebieren. Wanneer je in deze categorie inzendt kan de jury niet met het commentaar komen dat de kruidige smaak niet past binnen het biertype.

Likeurbereiders
Niet alleen de middeleeuwse bierbrouwer maar zeker ook de huidige likeurbereider maakt veelvuldig gebruik van kruiden. We kunnen van deze kruidenspecialisten veel leren. Veel bij de bierbrouwers verloren gegane kenis is door hen zorgvuldig bewaard.

Laatst was ik met "De Roerstok" op excursie. De reis ging onder andere naar het Belgisch nationale jenevermuseum in Hasselt. In dit bezienswaardige museum was een tijdelijke kruidententoonstelling opgesteld. Je had mijn mede-clubleden moeten zien. Er werd enthousiast geroken, geproefd en gediscussieerd over het gebruik van de kruiden in bier.

Gelukkig voor ons bierbrouwers bestaat er in dit blad (Proost) een rubriek "Aromaten" verzorgd door Ad Coumou. In deze rubriek worden aromatische kruiden besproken die we ook in bier zouden kunnen gebruiken. Het aardige is dat Ad een vrij nauwkeurige beschrijving geeft van de smaak van de verschillende kruiden.

In welke hoeveelheden kun je kruiden gebruiken
Het antwoord op deze vraag kun je eigenlijk alleen proefondervindelijk vaststellen. Begin je experimenten altijd met zeer kleine hoeveelheden. Een overmaat kan betekenen dat het brouwsel ondrinkbaar wordt hetgeen zonde is van het vele werk dat je hebt gedaan. Als de kruiderij niet te proeven is is er geen man overboord.

Aromatische kracht
De aromatische kracht van de diverse kruiden is heel verschillend. Sommige kruiden overheersen de smaak van bier al in zeer kleine hoeveelheden. Een klassiek voorbeeld hiervoor is kruidnagel. Het gebruik van slechts één meegekookte kruidnagel op 25 liter wort kun je in een licht gekleurd bier al proeven. Een paar kruidnagels te veel en het bier is niet meer te pruimen. Koriander daarentegen kan tot maar liefst 20 gram per 10 liter wort worden toegevoegd zonder dat er een storende kruidige smaak ontstaat.

Verder is het heel lastig dat de aromatische kracht van een kruid van partij tot partij kan verschillen. Als amateur-bierbrouwers zijn we hieraan natuurlijk gewend. Hop heeft immers ook elk jaar een ander alfazuurpercentage. Net als bij hop wordt de kwaliteit van de kruiden bepaald door de vakbekwaamheid van de teler, de klimatologische omstandigheden, de teeltplaats en de bewaaromstandigheden. Op de bewaaromstandigheden kom ik zo dadelijk terug.

Smaakwaarneming
Niet alleen de aromatische kracht van de kruiden, maar ook het al dan niet gewend zijn aan een bepaalde smaak is van belang. Hierbij spelen een tweetal effecten een rol. Smaken die men kent zal men tijdens het drinken herkennen en ook bewust proeven. Het is een bekend verschijnsel dat de smaakdrempel van een stof lager wordt als men de stof kent. Het andere mechanisme heeft precies het tegenovergestelde effect. Smaken die veel voorkomen worden vaak niet bewust geconstateerd. Zo wordt bijvoorbeeld koriander en sinaasappelschillen in een witbier door veel bierdrinkers niet als zodanig herkend. Men is deze smaken bij dit biertype gewoon. Als een witbierbrouwer een ander kruid zou toevoegen, zoals bijvoorbeeld cardamom, dan wordt meestal wel geconstateerd dat het bier anders smaakt zonder dat precies aangegeven kan worden hoe dat komt.

Verse kruiden
Er is niets op tegen om met kruiden uit eigen tuin te werken. Verse kruiden bezitten echter veel meer aromatische stoffen dan gedroogde kruiden.  Met het vocht verdampen ook deze stoffen. Je moet er vanuit gaan dat in recepten bijna altijd gedroogde kruiden bedoeld worden en dat je dus een kleinere hoeveelheid  moet toevoegen als je de beschikking hebt over verse kruiden.

Het malen van kruiden
De meeste kruiden moeten eerst worden gemalen. In de supermarkt zijn diverse gemalen kruiden te koop zoals kaneel, kruidnagel, koriander en gember. Door het fijnmalen kunnen de aromatische stoffen makkelijker uit de kruiden verdampen. Het beste doe je er aan om de kruiden zelf te malen kort voordat je ze toevoegt. In zijn boek "The Homebrewer's Companion", stelt Charlie Papazian dat vers gemalen en voorgemalen kruiden niet met elkaar te vergelijken zijn (4). Een stelling waarmee ik volkomen eens ben.

Let bij het malen goed op dat de temperatuur niet te hoog oploopt. Vooral molens die zeer fijn malen kunnen voor een opwarming zorgen. Door de opwarming kunnen verfijnde vluchtige aromatische stoffen verdampen. Je kunt daarom in de regel beter iets grover malen.

Combinatiefactor
Een ander aspect waarmee we rekening dienen te houden is de zogenaamde combinatiefactor. Ik bedoel hiermee dat je in bier een smaak nooit geïsoleerd proeft. Sterk op de voorgrond aanwezige smaken kunnen andere smaken wegdringen. Bij het gebruik van kruiden in bier moet je hiermee rekening houden. Een zoet zwaar bier dient dan ook veel sterker gekruid te worden dan een droog dun bier. De hoeveelheid moet in verhouding zijn met de andere smaken. Ook moeten we bedenken dat kruiden smaken in bier kunnen versterken. Zo geven veel kruiden een bittere smaak aan bier. Wanneer we dergelijke kruiden gebruiken kunnen we de hoeveelheid hop verminderen. Tegenwoordig wordt een hoge bitterheid en een sterke kruidige smaak in de regel minder gewaardeerd dan vroeger.

Ook de keuze van de gist is belangrijk. Wanneer een  gist veel nevenprodukten produceert zul je een grotere hoeveelheid kruiden moeten toevoegen. Om de smaak van kruiden meer tot zijn recht te laten komen doe je er meestal goed aan een neutrale gist te gebruiken. Als je echter sinaasappel- of citroenschillen wilt gebruiken kun je de smaak hiervan versterken met behulp van een gist die veel fruitige smaken geeft. Verder verdient het aanbeveling een gist te gebruiken met een lage vergistingsgraad als je veel kaneel en zoethout toevoegt. Het zoete karakter van deze kruiden komt dan nog meer tot zijn recht.

Hoe kun je kruiden het beste bewaren
Bijna alle kruiden worden gedroogd verkocht. Om de aromatische kracht zo veel mogelijk te behouden moet je ze droog koel en met zo min mogelijk zuurstof bewaren. In feite moet je kruiden op dezelfde wijze bewaren als hop. Goed sluitende glazen potten of potjes in de koelkast is het meest ideale. Op deze wijze wordt oxydatie zoveel mogelijk beperkt.

Koop nooit te grote hoeveelheden. Ondanks de beste bewaaromstandigheden vermindert de kwaliteit van kruiden altijd door het bewaren.

Kruiden uit eigen tuin moet je natuurlijk eerst goed drogen. Spreid daarvoor de kruiden daarvoor zo goed mogelijk uit op kranten of keukenrolpapier. Laat de kruiden drogen op een goed geventileerde warme schaduwrijke plek. Hoe sneller het droogproces verloopt des te beter het karakter van de kruiden bewaard blijft (5). Op die manier krijgen schimmels ook de minste kans. Te veel verwarmen is echter ook niet goed. Door te drogen in de zon of bij temperaturen boven de 30°C verdampen veel aromatische stoffen. Nadat je er zeker van bent dat de kruiden droog zijn kun je ze op de hierboven beschreven wijze bewaren.

Wanneer kun je het beste de kruiden toevoegen
Over het gebruik van kruiden heeft Scott Russell een heel aardig artikel geschreven (6). In dit artikel stelt Scott dat er in weze vier manieren bestaan om kruiden toe te voegen aan een brouwsel. Heel eerlijk gezegd heb ik met mijn brouwsels slechts met twee van de beschreven manieren ervaring. Voor de volledigheid worden hier alle methodes beschreven.

1. Beslagketel
Al reeds bij de allereerste stap bij het brouwproces kunnen de kruiden worden toegevoegd. Dit kan tegelijk met het storten van de mout of op een later moment tijdens het maischen. Volgens Scott heeft deze methode een diepe kruidige smaak maar waarschijnlijk geen kruidige geur.

2. Kookketel
Dit is volgens mij de meest gebruikelijke methode. Kruiden worden in de regel op het einde van de kooktijd toegevoegd. Naar mate de kruiden langer meekoken verdampen er steeds meer vluchtige aromatische stoffen uit het wort.

Er is een grote overeenkomst tussen het omgaan met kruiden en dat andere kruid: hop. In Proost nr. 14 heb ik jullie gewezen op het onderzoek waaruit bleek dat het toevoegen van hop aan het wort voor het koken een hoger gewaardeerd hoparoma tot gevolg heeft (7). Hop dat op het allerlaatste moment van het koken wordt toegevoegd zorgt voor een lagere waardering. Ik heb zo het vermoeden dat deze effecten niet uniek zijn voor hop. Het zou wel eens aardig zijn daarmee met meerdere brouwers te experimenteren. Resultaten van zo'n vergelijkend onderzoek hoor ik graag.

3. Gistvat
Net als hop kun je kruiden toevoegen tijdens de gisting. Dit kan zowel tijdens de hoofdgisting als de nagisting. De extractie van werkzame stoffen zal minder snel verlopen dan bij het koken. Daar staat tegenover dat vluchtige stoffen veel minder kunnen verdampen.

Door de hogere temperatuur en de grotere koolzuurontwikkeling zal de verdamping tijdens de hoofdgisting groter zijn dan bij de lagering. Voorts duurt de hoofdgisting korter en blijven er door het overhevelen kruiden in het gistingsvat achter. Daar staat tegenover dat bij de hoofdgisting door de lagere temperatuur minder stoffen uit de kruiden extraheren en dat de kruiden door het neerslaan van afgewerkte gistcellen bedekt kunnen worden.

Over welke methode het beste werkt is bij mijn weten geen literatuur beschikbaar. We zullen dus zelf moeten experimenteren. Mijn eerste ervaring op dit gebied heb ik opgedaan bij het brouwen van het recept dat ik op het einde van dit artikel heb opgenomen. Bij dit recept worden de kruiden bij het koken en tijdens de hoofdgisting toegevoegd.

Als je ook gaat experimenteren moet je rekening houden met het feit dat je door een vroegtijdige toevoeging van kruiden wat meer risico's loopt op infecties. Met de kruiden kunnen tal van micro-organismen in het wort dan wel jong bier gebracht worden. Door de pH-daling, koolzuur- en alcoholvorming en de vermindering van aminozuren (bouwstoffen voor nieuwe cellen) ontstaat er een zekere mate van bescherming tegen infecties. Na de hoofdgisting kan het daardoor allemaal wat meer lijden.

4. Vlak voor het bottelen
Voor het lezen van het artikel van Scott Russell had ik nog nooit zo stil gestaan bij deze interessante mogelijkheid. Met kruidenextracties gemaakt met behulp van heet water of alcohol kun je leuk experimenteren. Je kunt de extractie toevoegen tijdens het koken, gisting of vlak voor het bottelen. Als je voor het laatste kiest heb je het voordeel dat je niet een geheel brouwsel hoeft te wagen aan een experiment en dat je eenvoudig met verschillende concentraties kunt werken.

Zoals ook bij likeurbereiding niet ongebruikelijk is kan het als je alcohol gebruikt maanden duren voordat de aromastoffen voldoende zijn geëxtraheerd. Bij sommige kruiden gaat de extractie makkelijker met heet water dan met alcohol. Volgens Scott is dit onder andere het geval met kamille, sparrentoppen, citroengras en pepermunt.

Je kunt natuurlijk ook kant-en-klare likeurtjes gebruiken als je een dikke portemonnee hebt. Je zou dan bijvoorbeeld kunnen denken aan Cointreau (witbier), Tia Maria (in een met chocolade mout gekleurd bier), Pernod (tripel), Jägermeister (winterbier?), Berenburger en Campari. Laat je fantasie maar verder zijn loop. De hoeveelheid suiker voor de hergisting moet je wel verminderen vanwege de suiker in deze drankjes. Het spreekt voor zich dat ook het alcoholgehalte door de likeuren verhoogd wordt.

Hoe kun je het beste kleine hoeveelheden afwegen
Omdat vaak hele kleine hoeveelheden kruiden al een grote invloed op de smaak van je bier kunnen hebben is het belangrijk goed te doseren. Voor het afwegen van kruiden hebben we een vrij nauwkeurige weegschaal nodig waarbij het mogelijk is per gram af te lezen. Een ouderwetse brievenweger of een nieuwe electronische weegschaal voldoen goed. Regelmatig komt het voor dat je minder dan één gram van een kruid wilt toevoegen. In dat geval kun je het beste 2 of 3  gram afwegen en de afgewogen kruiden in kleinere porties verdelen met behulp van een mes. Wanneer je bijvoorbeeld 0,6 gram wilt hebben kun je eerst 3 gram afwegen en de afgewogen hoeveelheid in vijf gelijke partjes verdelen.

Recepten
Op het einde van dit artikel kruiden nog een tweetal oude recepten om een idee te geven van mogelijkheden en verhoudingen. De recepten heb ik uit een handgeschreven boek uit 1862. Het boek is geschreven door Johannes Wahlen, een brouwer uit Alkmaar. Bij zulke oude oorspronkelijke recepten moet je heel wat rekenen om de oude maten om te zetten in de moderne decimale gewichten. Verder kan ik alleen maar raden naar het gevolgde maisch­schema en de gebruikte mout, hop en gist. In het onderstaande recepten heb ik deze naar eigen idee ingevuld.

Kruidenale
Ingrediënten voor 10 liter:

Tijdens het koken 1,5 gram gemalen gember toevoegen.

Na de start van de hoofdgisting toevoegen:

Maischschema:

Potje of partje
Ingrediënten voor 10 liter:

10 minuten voor het einde kooktijd toevoegen:

Maischschema:

Slotwoord
Onze voorvaderen gebruikten veelvuldig kruiden bij de bereiding van hun maaltijden en dranken. Ze hadden een hele kruidige smaak. We realiseren het ons niet altijd, maar de smaak van ons voedsel is net zo goed aan mode onderhevig als kleding. Oude recepten moeten daarom wel eens in een iets ander jasje gestoken worden. Ook kan het wel eens gebeuren dat een oud kruidig biertype zoals witbier ineens weer razend populair wordt. Dit zal zeker niet met elk kruidenbier het geval zijn. Sta er dus niet versteld van als jouw lekkerste kruidenbiertje niet in de prijzen valt bij wedstrijden.

Referenties

De laatst brouwsels heb ik geëxperimenteerd met rijst; het doel was een bier te brouwen met een kleur gelijk aan Duvel. Uiteindelijk is dit een bier geworden met de aanduiding LDD, wat staat voor Lichter-Dan-Duvel. Bij het volgende brouwsel werd de hoeveelheid rijst verhoogd tot 50%. Dit laatste bier is door het leven gegaan als NLDLDD, wat staat voor  Nog-Lichter-Dan-Lichter-Dan-Duvel. De gebruikte gist was 2007 van Wyeast en samen met een heel klein  beetje koriander leverde dit twee geweldige bieren op.  Het gestelde doel was duidelijk bereikt.  Hosanna… 

Tot zover klinkt alles als een euforie maar eerlijkheid gebiedt me te vertellen dat er onderweg wel enige hobbels van tamelijke omvang genomen moesten worden. De rijst vormt namelijk zeer veel eiwitten. De eerste heveling na het maischen en de heveling na het koken hebben zeer veel problemen gegeven ten gevolge van de grote hoeveelheid eiwitten. Na de hoofdvergisting moest ik zelfs meer dan 5 liter in het vat achterlaten om dat dit één brij van eiwitten was. Na enige zelfreflectie en een klankbord met brouwgenoten bleek dat het mij niet duidelijk was hoe rijst verstijfseld moet worden. Mogelijk is dit mijn probleem geweest. Een volgend brouwsel zal dit moeten aantonen. Wat onverlet laat dat ondanks deze problemen er een mooi bier gebrouwen is.  Omdat  waarschijnlijk meer mensen hiervan niet op de hoogte zijn heb ik het gelijk maar in een artikel samengevat.  

Het proces

Zoals gezegd kan rijst niet direct toe gevoegd worden aan de het beslag omdat het zetmeel pas bij veel hogere temperaturen wordt afgebroken dan die waarbij de enzymen uit de mout normaal werkzaam zijn. De inhoud van de ongemoute rijstkorrel moet fysisch ontsloten worden. Dit proces noemt men ook wel verstijfselen. De rijst wordt gemengd met koud water, 1 liter per 2,5 kg. Onder voortdurend roeren opwarmen tot 95 °C. Er zal een taaie massa ontstaan omdat de lange zetmeelketens vrijkomen, dit heet nu verstijfselen.  Deze brij laten afkoelen tot 70 °C en wat geschrote mout toevoegen. Let op: niet te veel mout omdat de massa later nog gekookt wordt. Het kaf van de mout kan een smaak afwijking geven.Tijdens de verstijfseling begint vooral a-amylase te werken bij ± 85 °C, waarbij de in water opgezwollen zetmeelkorrels openbarsten en de zetmeelmoleculen door de hele maisch mengen. Bij te weinig (mout)enzymen gaat de verstijfseling door. Hierbij ontstaat een onhandelbare massa. Na toevoegen van de mout zal de massa direct minder taai worden omdat de lange zetmeelketens door de enzymen worden afgebroken. De ketens worden als het ware in stukken geknipt tot handzame delen die door de gist wel opgenomen kunnen worden. Dit duurt ongeveer 10 minuten.Dan wordt opgewarmd tot kooktemperatuur. Oppassen voor aanbranden. Na 10-20 min koken kan (zo nodig) gekoeld worden om de pap weer bij de rest van de maisch te voegen. 

Rijstsoorten 

Discussiepunt is nog of het gebruik van “Lassie Toverrijst” in plaats van de door mij toegepaste Surinaamse rijst. Normale rijst moet 15 tot 20 minuten koken, de snelkookrijst maar 8 minuten. De snelkookrijst is een rijst die niet meer aan de kook gebracht behoeft te worden aan het begin van het proces omdat deze reeds verstijfseld is. Snelkookrijst is namelijk reeds voorgekookte rijst. Na het koken, wat deels onder druk plaatsvindt, is het vocht er langzaam uitgehaald zodat de korrel heel blijft. Mogelijk dat door het  toepassen van snelkookrijst het proces iets versneld kan worden. Ook is deze rijst reeds geslepen en dus zit er geen vlies meer omheen wat mogelijk in de smaak iets zal gaan doen. Duidelijk is dat er nog een aantal rijstbieren zullen volgen om het beeld helder te krijgen.

en Egbert Oppersma

Op donderdag 20 september zijn we van start gegaan naar het bierland bij uitstek BELGIË. Nadat we op internet informatie hadden gezocht (we wilden naar de Palmbrouwerij) en via de mail alles hadden geregeld zijn we op stap gegaan.

Om 9.00 uur zijn we met onze vrouwen uit Hoofddorp vertrokken, onderweg natuurlijk een koffiestop en daarna door naar de Palmbrouwerij in Steenhuffel. Eerst hebben we in “Het Brouwershuis” tegenover de brouwerij genoten van een voortreffelijke lunch, geserveerd met ons eerste Palmbiertje, nl. Palm Special.

Na de lunch hebben we ons naar de brouwerij begeven. Bij de poort stond op het bord aangegeven “welkom familie Kamp en Oppersma”. Bij het ontvangst werd ons een Palmbier aangeboden en onder het genot van ons biertje hebben we naar een korte instructiefilm gekeken. Het gezelschap voor de rondleiding bestond uit 8 personen, dus nagezegd een privé rondleiding.

De start was met het Palmtreintje naar de stoeterij. De stoeterij beschikt momenteel over 20 trekpaarden en houdt zich o.a. ook bezig met het fokken van Belgische trekpaarden. Inmiddels zijn er ook 2 veulens. De paarden worden o.a. gebruikt voor promotiedoeleinden van Palm zoals het voorttrekken van oude rijtuigen met biervaten.

Na het bezoek aan de stoeterij, kregen we een uitgebreide rondleiding door de brouwerij waarna we weer terugkwamen in de ontvangstruimte waar we verschillende bieren konden proeven die bij de Palmbrouwerij worden gebrouwen.. Bij ons vertrek kregen we een collector’s item glas van Palm aangeboden.

We vervolgden onze bierreis naar Brugge waar wij een hotel hadden gereserveerd. ’s Avonds Brugge in. Een geweldige stad en gegeten in bier brasserie Grambrinus (Philip Stockstraat 19). 400 soorten bier op de fles en 8 op de tap. Eten was er prima: er wordt gekookt met bier, wat wil je nog meer als bierliefhebber?

De volgende dag hebben we een rondwandeling gemaakt (vooral de Godshuisjes zijn prachtig) en een rondvaart in een bootje door de grachten van Brugge.

Om 15.00 uur werden wij verwacht bij brouwerij “De Halve Maan”. Ook daar hadden wij een rondleiding met een proeverij van de Brugse Zot. We hebben het bij één biertje gehouden want ‘s avonds hadden wij gereserveerd bij restaurant “Den Dyver” (Dijver 5, Brugge).

In het biertijdschrift “Bierpassie” hadden wij gelezen dat dit restaurant een prijs heeft gewonnen in de wedstrijd “eerste beer en gastronomie award”. Het eten was voortreffelijk. Alle gerechten werden bereid met bier en uiteraard geserveerd met een bijpassend bier, een aanrader voor fijnproevers! Wel reserveren anders is er geen plaats.

De volgende dag moest er natuurlijk worden geshopt en bier worden ingekocht voor thuis, waarna we voldaan naar Nederland terugkeerden.

poging #1, deel 1 (uit de kast).

Misschien is het maar beter om meteen met de deur in huis te vallen, mijn poging om cider te maken komt voort uit de wens om een drankje te maken wat vrouwen ook graag drinken. Het kan aan mij liggen, maar de meeste vrouwen binnen mijn kennissenkring drinken geen bier, sterker nog, als ze iets niet drinken dan is het bier. Hier ligt dus een aardige uitdaging, en ciderachtige drank lijkt mij wel een goed alternatief.

Ik ben uitgegaan van de volgende gedachten:

• Het drankje moet niet al te zwaar zijn, dus +/- 6,5% alcohol is goed. ( +/- sg. 1050).
• Er moet een maischproces aan te pas komen, want ik ben natuurlijk wel bierbrouwer.
• Er moet een zoetige smaak aan zitten. (proberen op 66 graden gedurende 60 min)
• Voor de appelsmaak 12,5 kg gebruiken op 25 liter cider (je moet toch ergens mee beginnen).
• Pecto-enzymen bijvoegen om de celwanden af te breken en de omzetting van zetmeel naar suikers mogelijk te maken
• Voor het cidereffect champagnegist gebruiken.

Werkwijze:

16-8-2007. De appels heb ik 1 nacht in water met sulfiet laten staan, om de wilde gisten te elimineren die altijd op appels aanwezig zijn.

17-8-2007. Alle appels afspoelen en fijnhakselen met een keukenmachine en direct in het water gezet om oxidatie (bruin worden) te voorkomen. Dit gaat heel snel bij appels. Om 12,5 kg gehakselde appels goed onder water te zetten moest ik de totale capaciteit van mijn maischketel benutten. Pecto-enzymen toegevoegd en laten staan tot de volgende dag.

18-8-2007. Tot mijn grote schrik was de pH waarde véél te laag! Hoe laag het was weet ik niet meer, maar omdat ik op dat moment ook geen andere manier wist te verzinnen om de pH waarde op te schroeven ben ik maar begonnen om kraanwater bij te voegen. Daar ben ik mee gestopt toen de ph waarde 4,8 was. Het gevolg was wel dat mijn hoeveelheid vloeistof natuurlijk veel groter was geworden, dus maischen in 2 gedeeltes, ieder 60 minuten op 66 graden. Daarna heb ik de hele partij nog een uurtje gekookt. Tussen het koken door ben ik nog snel naar de supermarkt gegaan om meer suiker te halen. De totale hoeveelheid was ondertussen +/- 50 liter geworden, maar dat moest wel naar een S.G. van 1050 worden gebracht. Daarna snel afkoelen en de gist erbij, alles zoveel mogelijk volgens de brouwmethode.

22-8-2007. Verminderde activiteit in het gistingsvat, dus overgezet naar de fles voor de tweede gisting.

3-10-2007. Het staat nog steeds langzaam te gistenop 20 graden, en ik wil wachten tot het helemaal is uitgegist alvorens te beginnen met de lagering.

Wat mij verder rest is voorlopig gewoon blijven wachten, maar ik houd jullie van de vorderingen op de hoogte.

Cor Stoker

Het is weer zover! Het is weer herfst, richting winter. De dagen worden weer donker en de bieren ook. Voor de wedstrijd zijn dit maal de B, D en E klasse aan de beurt. Mogen wij u, waarschijnlijk ten overvloede, er op attenderen dat er ter keuring  DRIE flesjes per bier worden ingeleverd EN het type bier op het inschrijfformulier moet worden ingevuld.

Twee jaar geleden is het ONK begonnen met een nieuwe E klasse. Het zogenaamde kloonbier. Dat was een Westmalle Dubbel. Afgelopen jaar was het een La Chouffe. Zoals jullie weten is 2008 het jaar dat onze club het ONK 2008 organiseert. Een van de privileges is dat je als club dan ook het bier voor de E klasse mag bepalen. Op een van de clubavonden is gestemd en de Chimae Blauw is het geworden. Deze kan in november ter keuring aangeboden kan worden in de E klasse voor de clubkampioenschappen.

In dit clubblad is het inschrijfformulier voor de clubkampioenschappen 2007 in de klasse B, D, & E bijgevoegd. Dit formulier is ook te downloaden van de website van ’t Wort Wat.

De ter keuring aangeboden bieren kunnen uitsluitend op vrijdag 2 november 2007, samen met een duidelijk leesbaar ingevuld inschrijfformulier, worden ingeleverd. Liefst zo vroeg mogelijk in de avond bij voorkeur rond 19.45 uur.

Wij zijn er klaar voor en rekenen op veel bieren!

Groeten,

Lorenzo Beltrán

&

Ed Verhoeven