Het is weer mogelijk, maar voelt wel onwerkelijk: weer een clubavond van amateurbierbrouwvereniging 't Wort Wat! op ons vaste adres, wijkcentrum De Boerderij in Hoofddorp. De jaarlijkse ledenvergadering staat op de agenda. Als vereniging een jaarlijks terugkerend gebeuren. Ook nu hopen we weer op jullie inbreng zodat we als bestuur weten waar we ons op moeten gaan richten. We kunnen dit jaar hopelijk een nieuw bestuurslid verwelkomen, Kees Heynis heeft zich aangemeld en stelt zich verkiesbaar. Helaas zal Kees er niet zelf bij kunnen zijn om zich zelf te kunnen introduceren.

Om de avond toch nog wat actief te worden gaan we in groepen stachelen. Een Zuid Duitse/Oostenrijkse traditie voor het verwarmen van bier. In die contreien is het 's winters erg koud zodat het niet echt lekker is om ijskoud bier te drinken. Een smid kwam op het idee om een pook uit het vuur te halen en deze in het bier te stoppen. Dit resulteert in een iets warmer bier met een hete en grote romige schuimkraag. De smaak wordt iets zoeter doordat de restsuikers in het bier karamelliseren. De andere smaken verdwijnen naar de achtergrond.

Nu het Corona-offensief langzaam naar de achtergrond verdwijnt, zullen alle clubactiviteiten weer worden opgestart. De brouwdagen en de brouwcursus zijn alweer gepland. De brouwcursus is nu al vol geboekt, maar niet getreurd: in het najaar zal er deze opnieuw gegeven worden. Als bestuur zijn we druk in de weer om een mooi programma te maken. Ideeën en initiatieven van jullie als leden zijn natuurlijk altijd welkom, als vereniging staan we daarvoor open.

Mochten er leden zijn die het clubblad niet meer in papieren vorm willen ontvangen dan is dat mogelijk. Stuur een bericht naar de secretaris. Je kunt je besluit altijd weer terugdraaien.

Zo, dit wordt alvast het eerste zomerbiertje voor in de lente. Een lekkere weizen die spontaan alle coronazorgen doet verdwijnen. Zeker als je hem heerlijk wegslobbert terwijl je, zittend op je terras, je kop in het eerste lentezonnetje houdt.

Een lekker makkelijk te brouwen bier en het kan eigenlijk niet mislukken. Zelfs als je het lageren niet gekoeld kan doen maar alles gewoon ergens tussen de 17-22 °C weet te houden, krijg je een prima Weizen.

Even een weetje van wat ik ergens op internet gelezen heb, al heb ik geen idee of het echt waar is en het zou zomaar een broodje dronken aapverhaal kunnen zijn, maar: je schijnt meer banaan aroma/smaak te krijgen als je rond de 21-22°C vergist en minder als je rond de 17-18°C vergist. Ben benieuwd of iemand dit wil uitproberen.

Groeten,
Michael

Langs deze weg nodigt het bestuur van de amateurbierbrouwersvereniging 't Wort Wat! haar leden uit tot het bijwonen van de jaarlijkse ledenvergadering, welke in de Boerderij gehouden zal worden op:

Vrijdag 25 februari 2021, 20:00 uur

De agenda voor de ALV 2022 is als volgt:

1. Opening
2. Vaststelling agenda
3. Goedkeuring verslag ALV 26 februari 2021
4. Goedkeuring jaarverslag van het bestuur van 't Wort Wat! over 2021
5. Financiële verslaglegging:
   1. Goedkeuring financieel jaarverslag, inclusief bevindingen van de kascontrolecommissie
   2. Verkiezing kascontrolecommissie 2022
   3. Begroting 2022
6. Bestuursverkiezing
   1. Aftredend Walter Bakker, sinds 2008 penningmeester
   2. Verkiezing Kees Heynis als bestuurslid
   3. Herverkiezing Theo van Eijden
7. Algemene discussie n.a.v. inbreng van leden en voorstellen van het bestuur
8. Bestuursbeleid 2022
9. Rondvraag
10. Sluiting

Namens het bestuur,

Wim Groeneveld
secretaris

Datum: 26 februari 2021

Locatie: online

Er is geen presentielijst. Vanwege het online karakter van de ledenvergadering is dit geregeld via persoonlijke inlog.

1. Opening (20:17)
De voorzitter opent de vergadering.

2. Vaststelling van de agenda
Geen wijzigingen of aanvullingen.

3. Vaststelling stemcommissie
De stemcommissie voor deze vergadering was niet nodig i.v.m. de online uitvoering ervan. Het stemmen werd uitgevoerd met een digitale poll, waarna de uitslag direct bekend en opgeslagen is

4. Goedkeuring verslag ALV 28 maart 2020
Er is een opmerking over het ‘verbeter je bier project’; dit is echter niet van toepassing op dit verslag. Het project was op dat moment nog niet gestart. De ALV gaat met ruime meerderheid akkoord met het verslag van de ALV 2020.

5. Goedkeuring jaarverslag van het bestuur van 't Wort Wat! over 2020.
De ALV gaat met ruime meerderheid akkoord met het jaarverslag van het bestuur.

6. Financiële verslaglegging
a. Goedkeuring financieel jaarverslag inclusief bevindingen kascontrolecommissie. Walter Bakker geeft een toelichting op de balans en begroting.
Kees van Roode geeft toelichting op de bevindingen van de kascontrolecommissie. Hierbij verklaarden de leden Kees van Roode en Fredald Meester dat zij de balans van 31 december 2020 en de staat van baten en lasten over 2020 en de toelichtingen akkoord hebben bevonden.
b. Verkiezing kascontrolecommissie 2021.
Kees van Roode verlaat na 2 jaar de kascontrolecommissie.
Tot de kascontrolecommissie 2021 zijn benoemd: Fredald Meester en Frank Huitema. Als reserve is benoemd Alex Bosman.

7. Bestuursverkiezing.
a. Aftredend is Erik Deelissen, sinds 2010 secretaris.
b. Walter Bakker als bestuurslid en penningmeester. Heeft te kennen gegeven om af te treden. Heeft echter aangegeven nog tijdelijk de functie te willen handhaven.
c. Verkiezing van Nico de Boer als algemeen bestuurslid. De stemming is 36 leden voor, 3 geen antwoord.
d. Wim Groeneveld neemt de secretaris functie over.

8. Bestuursbeleid 2020.
De voorzitter licht het bestuursbeleid voor het komende jaar toe.

9. Algemene discussie n.a.v. inbreng van leden en voorstellen van het bestuur.
-Rob Kramer gaf te kennen de gadgets erg te waarderen.
-Nico de Boer was voor meer food pairing.
-Ben Uijtenhaak geeft aan graag een thema te willen koppelen aan de food pairing.
-Stefan Woolthuis zou graag meer online excursies naar bierbrouwerijen zien.
-Diverse leden melden te willen optreden als pakketpunt: Bert Pinkster, Christopher Kokhuis, Youri Sandstra, Sophie de Boer.
-Stefan Woolthuis vindt het erg jammer dat de maandpakketten niet meer lopen. Er ontstaat enige discussie waarom. Prijs? Afhaalpunt? Er wordt besloten om te kijken of we het maandpakket weer nieuw leven in kunnen blazen.
-Nick Oud geeft te kennen graag te willen helpen met activiteiten.
-Youri Sandstra geeft aan de hop/gist/mout experimenten erg te waarderen.
-Wilma en Jan zijn altijd bereid om de clubhuiscommissie te ondersteunen.
-Nico de Boer geeft aan dat Rigters bier virtuele proeverijen organiseert.
-Sophie de Boer opperde in plaats van pakket uitreiken, boodschappenlijstje sturen.
-Alex Bosman wil helpen bij proeverij/hapjes.

10. Rondvraag.
-Ben Uijtenhaak vroeg naar brouwlocatieactiviteiten. Wim Groeneveld antwoordde hierop dat als er weer meer mogelijk is, dit gewoon nog op de bekende locatie te Lisserbroek kan, voor 2023 wijzigt daar niets aan het pand.
-Youri Sandstra stelde een vraag of er meer bekend is over pasteuriseren van alcoholarm bier. Dit vanwege het hoge suikergehalte, wat mogelijk teveel koolzuur geeft en infectiegevoelig is. Hierop ontstond wat discussie maar er was geen duidelijke oplossing.

11. Sluiting. (21:17).
De voorzitter richt nog een bedankwoordje tot Erik Deelissen voor zijn fijne samenwerking in het bestuur en zijn zeer nauwkeurige uitvoering van de functie secretaris. De vergadering wordt gesloten en de aanwezige leden worden bedankt voor de belangstelling.

Namens het bestuur,

Wim Groeneveld
secretaris

Allereerst ook vanuit de clubkampioenschappencommissie de wens dat we wederom  ‘Corona’ maar snel mogen overwinnen. Afgelopen jaar zijn er door de Corona veel activiteiten zoals brouwdagen en clubavonden geschrapt. Desondanks zijn er door de brouwers heel wat bieren gebrouwen en ingeleverd voor de clubkampioenschappen.
 
Van de zomer waren we nog positief gestemd dat de clubavonden weer opgestart konden worden, in september met max 25 personen en daarna…  bieren inleveren op de clubavond en keuren in november maar helaas, de regering besliste weer anders. Toch waren er weer 41 bieren ingeleverd voor de clubkampioenschappen. Omdat de keuring pas eind november plaatsvond, moesten alle bieren in een ronde door de keurmeesters thuis gekeurd worden. Toen de uitslag bekend was konden de bekers worden besteld en de prijsuitreiking gepland, maar dat lukte niet meer voor de clubavond van december. Begin  januari stonden de eerste prijsuitreikingen bij de winnaars thuis  gepland maar door een Coronabesmetting van de commissieleden moesten deze data weer worden verschoven.

Zoals een ieder heeft kunnen zien op de online clubavond van januari is het toch gelukt om alle prijswinnaars van de  betreffende oorkonde en bekers te voorzien. Hieronder een overzicht van de prijswinnaars Clubkampioenschappen 2021 met een certificaat voor alle eerste, tweede en derde prijzen en een beker voor de nummers 1 in de verschillende klassen.

En de winnaars zijn:

Wedstrijdbier Tripel / Stout

Klasse A-C-V

Klasse B-D-V

Clubkampioen  2021

Frans Bolleboom

Alle prijswinnaars van harte gefeliciteerd!

Uitslag

Vanaf medio februari is de uitslag,  per bier,  met commentaar en punten te downloaden op de website. Een lid kan na inloggen in het ‘Voor leden’ menu naar ‘Mijn uitslagen’ gaan. Daar staan alle keuringsformulieren van de bieren waarmee hij/zij mee heeft gedaan. Bovenin kun je het wedstrijdjaar kiezen. Door op het downloadknopje (links in de regel) te klikken, krijg je het keuringsrapport als PDF.

Jaar 2022

Voor het komende jaar staan er weer kampioenschappen gepland. Nadere info volgt in het clubblad. 

Even voorstellen: Frans Bolleboom, clubkampioen ’t Wort Wat 2021

Frans brouwt sinds een jaar of 4, 5. Hij is begonnen met een brouwcursus van 't Wort Wat in Nieuw Vennep. In die cursus is de basis gelegd voor zijn brouwkunsten en ook voor het plezier dat hij heeft in het brouwen. Frans heeft werkervaring in de elektrotechniek en in de telecom, heeft een drukke baan met veel verantwoordelijkheden en een thuissituatie die hem niet veel tijd laat om te brouwen. Het lukt hem toch om eens per 2 à 3 maanden de brouwketel aan te zetten. Hij behoort tot de categorie brouwers die het van belang vinden om secuur en zorgvuldig te werken. En dan gaat het onder andere over een goede hygiëne en over het precies opvolgen van aanwijzingen betreffende de vergisting. Zijn advies  aan beginnende brouwers is: zorg dat je spullen goed schoon zijn en dat je controle hebt over het vergistingsproces. Hij heeft een elektrische brouwketel en een klimaatkast die hem helpt om te komen tot een nauwkeurige temperatuurbeheersing.

Net als wij allemaal heeft Frans de live clubavonden gemist. De gezelligheid, het contact, de tips die over en weer gaan. Hij heeft ook nog een suggestie voor de informatie-overdracht. Hij zou graag meer willen weten over het toepassen van CO₂ patronen. Wat komt er kijken bij het aansluiten van een fust op een tapinstallatie en wat zijn de praktische tips die daarvoor gegeven kunnen worden? Het is een onderwerp dat nog niet of nog niet vaak aan de orde is geweest. Misschien kan het bestuur iets met deze suggestie van de clubkampioen 2021.

Sophie de Boer

Makers: Celosia brew brothers (Peter en Mathijs van den Bosch) https://www.hobbybrouwen.nl/forum/index.php/topic,42504.0.html

Gebrouwen najaar 2020

September 2020: tijdens heel warm weer op een terrasje in (wijnstad!) Groesbeek een grote vaas Hertog Jan Weizen besteld bij de lunch. Van de tap, zóóóó… dàt is lekker! Een zacht biertje, met weinig ‘zuurtje’ voor een weizen. Dat werden dus 2 ‘vazen’. De camping was toch op loopafstand ernaast!

Zoiets wil ik zelf wel brouwen. Maar hoe? Dat blijkt nog niet eenvoudig, want Hertog Jan blijkt een mix te maken van bierpartijen uit twee recepten. Op de site van Hertog Jan staat een en ander uitgelegd over dit bier, waar wordt aangegeven dat het een mix is van een Duitse weizen en een Belgisch witbier, zie https://www.hertogjan.nl/bieren/weizener. Dit bier bevat naast tarwe, dan ook sinaasappelschil en koriander, zoals in het filmpje op de site wordt getoond. Tsja, dat wordt lastig en in welke verhouding dan mengen? Dus maar onze eigen aanpak toegepast. Bij een weizen bier hoor je normaal gesproken tarwemout te gebruiken voor een zuurtje in het bier. Maar tegen alle geldende brouwregels in hebben we dat niet gedaan, om qua smaak in de buurt te komen van de Hertog Jan Weizen. We kwamen tot het volgende recept. Misschien qua smaak niet exact hetzelfde, maar wel lekker drinkbaar en een zachte, volle smaak. En ook met de troebelheid van een weizen bier.

Voor doel 15 liter

Swaen pilsner (basis gerstemout, EBC 3) – 3.75 kilo

Schroten en maischen in 13 liter voorverwarmd water, 60 min op 68 °C maischen en opwarmen naar 78 °C en dat 10 min. vasthouden (continu blijven roeren!). Doel SG na maischen: 1083.

Spoelwater: 10 liter opwarmen en filterbed ermee naspoelen.

Water: Dunea kraanwater. Naar verluidt het beste drinkwater van Nederland. Duinwater van voorheen de Leidsche Duinwaterleidingmij. Wordt extra onthard omdat ‘meneer Hein’ in Zoeterwoude dit ook gebruikt voor het bier.

Totale kooktijd 75 min, ‘rollend’ koken.

Eerste hop bij start kooktijd 12,5 gram Northern Brewer hopbellen in gaas – hopmandje.

Tweede hop 15 min. voor vlam uit 17,5 gram Northern Brewer hopbellen in gaas – hopmandje toevoegen en voorkomen dat hop gaat drijven in de mand (afdekken en/of ballast erop).

*Tip: Wij gebruiken een klein verchroomd schaaltje dat precies in de mand past en duwen dat onder de vloeistof, het wort dat erin stroomt vormt dan voldoende gewicht om de hopbellen niet te doen drijven. En steriel gemaakte kookknikkers helpen ook goed als ballast.

Doel SG bij einde koken 1068.

Koelen tot < 23 C en vervolgens wort in gistingsvat storten.

Gist: Bavarian Wheat M 20 (weizen gist van Mangrove Jack) – 1 zakje 11,5 gram. Korrels direct op het wort strooien en 1 minuut met een handklopper (garde) door mengen. Dat kloppen zorgt tevens voor wat beluchting van het wort.

Gisting gedurende 1 week op vat, klimaatkamer op 18 °C. Let op! Gebruik een ruim bemeten vat, M 20 gist heftig in het begin en moet niet het waterslot uitkomen (blow off). En de temperatuur in het gistingsvat is dan 2 à 3 °C hoger dan de ruimtetemperatuur. Dus in het vat effectief ca. 20 °C.

Na 1 week overhevelen naar mandfles om gistneerslag eruit te krijgen. Bijvullen met gekookt en daarna afgekoeld water tot mandfles vol (= 15 liter) om weinig zuurstof invloed op de rijping te hebben¹. Twee weken in mandfles narijpen, klimaatkamer op 20 °C.

Bottelen als SG na twee weken gedaald is tot 1018 of lager. Zoveel mogelijk gistneerslag achter laten in de mandfles. Voor het bottelen 6 gram kristalsuiker / liter bier oplossen in 1 liter gekookt en tot lauw afgekoeld water². *Tip: wij gebruiken dextrose en dan moet je 10% extra toevoegen. Voor 15 liter x 6,6 gram is dat 100 gram dextrose, de extra liter water - waar de suiker in opgelost wordt - reken je niet mee.

Twee weken op fles hergisten.

Et voila… ‘Celosia weiss’, 49 flessen kerstbier 2020. We hebben een paar flessen in de klimaatkamer warm laten staan om de smaakontwikkeling te volgen. Het zoetje dat vlak voor kerst in het verse bier zat, wordt langzaam minder en was eind februari 2021 deels omgezet door nagisting. Als je het zoetje wilt behouden moet je dus lageren in de koeling. Kwestie van smaak, langer warm houden geeft dus een ‘droger’ bier.

Probeer maar, succes en brouw ze!

Naar aanleiding van de vorige clubavond, en de zeer interessante presentatie van dhr. J.W. Fukkink, heb ik uit Duitsland een krat steinbier besteld. Ik stel me voor dat er medeleden zijn die evenzo benieuwd zijn naar dit typisch gebrouwen bier. Daarom stel ik met genoegen plm. 20 flessen ter beschikking aan mijn medeleden, vrijwel tegen kostprijs (voor de rekenaars: de verzendkosten waren inderdaad zo hoog).

Wat: Leikeim Steinbier in 0,5 liter beugelfles, besteld van bierothek.de (filiaal Essen). In principe maximaal 1 fles per persoon.
Waar: afhalen Hoofddorp (Floriande of centrum), of wordt afgegeven bij de volgende brouwdag (19/2) dan wel clubavond (25/2).
Hoe reserveren: Benader mij via app/sms: 06-21545546 of mail: aartsma@gmail.com.
Hoe betalen: €4 per fles; betaling contant (bij overdracht) of digitaal (Tikkie).

Wie het eerst komt, het eerst maalt. Maar als het animo overweldigend is, kan ik evt. nog een bestelling plaatsen (levertijd plm. een week).

Met brouwersgroet,
Martijn Aartsma

Hier een recept voor een licht, droog, farmhouse ale dat een zoete geurige boost krijgt van verse vlierbloesem. Het  voorjaar zit er weer aan te komen dus ga op zoek in je omgeving naar plaatsen waar deze te vinden is. Verse bloemen zijn misschien moeilijker te vinden - gedroogde vlierbloesems zijn gemakkelijk online te vinden - maar het resultaat is een frisser en geuriger aroma. Als je toch gedroogde bloemen gebruikt, gebruik dan ongeveer de helft minder.

Het aroma is niet helemaal zoals dat van andere bloemen – zo hebben veldbloemen geen parfumachtig zeepwinkelboeket zoals rozen. Hun geur is zeker bloemig, maar het is ook zoet, bes-achtig, en vaag tropisch; sommigen beschrijven het zelfs als ‘romig’. De geurtonen zijn moeilijk te achterhalen, maar de geur is zo kenmerkend dat als je er eenmaal aan gewend bent, vlierbloesem gewoon naar vlierbloesem ruikt, en dat is aangenaam. Vlierbloesem ruikt naar de beste hop die je nog nooit hebt geroken, omdat die hop nog niet bestaat.

Vlierbloesems vinden ook hun weg naar Belgische lambiek. De Proefbrouwerij nabij Gent produceert een SpontanElderflower lambiekbier voor het Deense merk Mikkeller. Nog bekender is de Brasserie Cantillon in Brussel die vlierbloesem in lambiek dompelt en het bier bottelt onder de naam Mamouche. Voor het geval je twijfelt aan de liefde van de Belgen voor vlierbloesem: er is zelfs een brouwerij, Den Toetëlèr, die helemaal toegewijd is aan vlierbloesem en die vlierbloesem aan al haar bieren toevoegt – van haar lichte, zachte Wit met 5,2 procent ABV tot haar bijna bruine Amber Tripel met 8,5 procent.

Schroot de granen en maisch in op 50 °C, rust 10 minuten; verhoog tot 65 °C, rust 60 minuten; verhoog tot 72 °C, rust 15 minuten; verhoog dan tot 77 °C, rust 5 minuten, en maisch uit. Reciculeer het wort  tot het helder is laat het doorlopen naar de  kookketel. Blijf spoelen tot je ongeveer 13 liter wort hebt of meer, afhankelijk van de verdampingssnelheid. Kook gedurende 60 minuten en voeg de hop en vlierbloesem toe volgens het schema. Koel af tot 21°C, belucht het wort en voeg de gist toe. Laat gisten bij 22 °C. Omdat een Saison gist langzaam vergist  hier voldoende tijd voor nemen. Wanneer de gisting voltooid is, afkoelen naar 4 °C en 2 weken laten staan. Bottelen met 4 gram bottelsuiker per liter.

“Goedemiddag, je spreekt met Jacq#$%@ van %$#@”
-“Sorry, met wie spreek ik, ik heb u niet verstaan het is wat lawaaierig hier”
-“Met Jacques van bierbrouwvereniging 't Wort wat! – Oh, hoi Jacq, met Nico”
-“Ik bel vanwege het clubkampioenschap, jullie zijn in de prijzen gevallen”

Dat zijn de betere telefoontjes, meestal gaat mijn mobiel als mensen iets te mopperen hebben. Jacq wilde langskomen voor de prijsuitreiking want door de Coronabeperkingen kon dat niet live op afgelopen clubavond. Samen met cameraman Walter kwam hij onze prijs brengen. Wat voor prijs wilde Jacq aan de telefoon niet zeggen, dus de Penari’s hebben 2 weken zitten gissen  op welke plaats we dan wel niet geëindigd waren en met welk bier. We hadden dit jaar 4 bieren ingeleverd.

De ceremonie begon met de uitreiking van de  prijs, de Penari’s stonden netjes op een rij in ons brouwerijtje. Walter legde alles op video vast voor het nageslacht en toen kwam het hoge woord eruit: 3^e prijs voor onze Quadruppel. Apetrots kregen we allemaal een oorkonde en lieten we trots nog even de HERMS zien waarin het winnende Gerstenat gebrouwen was. Jacq kan zo bij de TV want na de ontlading voor de 3^e prijs vertelde Jacq dat Penari nog een prijs gewonnen had: de 1^e prijs voor onze tripel! Nog een certificaat erbij en ook nog een heuse beker! Dat hebben we natuurlijk gevierd onder het genot van het winnende bier!

Hebben de Penari’s nog iets anders beleefd dan alleen een prijsuitreiking? Jazeker wel, sinds het laatste Penari nieuws hebben we: onze houtkachel getweakt met een paar PC ventilatoren. Het rendement is hierdoor enorm verbeterd, de brouwerij is nu sneller warm, dat scheelt weer elektrisch verwarmen en het hout is gratis.

Als hobbybrouwers hebben we ook nog:

• een Dunkelrauchweizen gebrouwen en een Dunkelrauchweizen met paddestoelen (eekhoorntjesbrood); dit zou een Umami smaak moeten  toevoegen. De bieren zijn intussen afgevuld, maar een echt groot verschil met de paddestoelen proeven we (nog)niet.
• een Stoofperenstout gebrouwen, gebaseerd op ons prijswinnende (2^e prijs) recept van de Mamastoutwedstrijd. Het brouwen hiervan ging niet zo soepel, de stort van 17 kg was wat te veel voor onze 60 liter maischpan. Ook het filteren ging niet geweldig: de filterplaat sloeg meermaals dicht, waarschijnlijk was het beslag te dik. En ook onze pomp weigerde dienst. Maar met wat kunstgrepen is het toch gelukt en hebben we als bonus van de naloop nog zon 20 liter verrassingsbier gemaakt.

Intussen zijn we er wel achter dat onze Craftbeer-pi brouwerijbesturing met Raspberry Pi, touchscreens en wifischakelaars heel imposant is maar toch niet zo gebruiksvriendelijk als we gehoopt hadden. Dus zijn we terug naar de tekentafel gegaan om een simpele bediening te maken: het wordt een paneel met bedieningsschakelaars, een thermostaatschakelaar en een timer. Geen mobieltjes of PID regelingen, maar ouderwets handwerk.

Technieken

Met de groeiende populariteit van alcoholvrije bieren is het duidelijk dat het hier niet gaat om een voorbijgaande trend, maar om een alternatief voor de traditionele drinkcultuur. Het aanbod en variëteit van alcoholvrij bier en bier met een laag alcoholgehalte is de laatste jaren enorm toegenomen. Een belangrijk aspect van het vergisten van iedere willekeurige drank is de productie van alcohol. Ongeacht de techniek, de ingrediënten of de omgeving, is dit een onvermijdelijk aspect van gisting. Wat we wel kunnen controleren is de hoeveelheid geproduceerde alcohol. Door traditionele technieken te wijzigen of moderne methoden toe te passen, kan de alcoholproductie worden verminderd of kan alcohol worden verwijderd na de gisting, wat kan resulteren in alcoholvrij of alcoholarm bier.

Aangezien vele brouwerijen hun methoden om alcoholvrij bier te produceren geheim houden, is de informatie over deze technieken voor thuisbrouwers beperkt. Sommige van de gebruikelijke methoden om deze bieren te maken kunnen gemakkelijk door brouwers worden toegepast, terwijl andere beperkt zijn tot de commerciële brouwerijen. Hieronder volgt een lijst van veel gebruikte methoden:

• Hoge-temperatuur maischen
• Lage moutstoring (laag stamwortgehalte)
• Koud maischen (niet enzymatisch maischen)
• Gistselectie (maltose-negatieve stammen)
• Onderbroken gisting
• Geen gisting
• Membraanfiltratie
• Omgekeerde osmose
• Vacuümdistillatie
• Centrifugescheiding
• Thermische scheiding/afvullen

Technieken geschikt thuisbrouwers

De thuisbrouwer kan kiezen uit een groot aantal opties, maar de keuze van de juiste methode, of combinatie van methoden hangt af van de individuele omstandigheden van elke brouwer. Factoren zoals beschikbare giststammen en apparatuurbeperkingen kunnen sommige methoden onpraktisch maken, dus het kiezen van een methode die past is van het grootste belang voor het succes ervan. Elke methode heeft zijn beperkingen en invloed op het eindresultaat, dus compromissen zijn vaak een onvermijdelijk onderdeel van het brouwen van laag-alcoholisch bier.

Hoge-temperatuur maischen

De temperatuur van het maischen speelt een cruciale rol bij het extraheren van suikers, zetmeel, aroma's en kleur. De temperatuur bepaalt welk percentage van de complexe suikers wordt afgebroken tot eenvoudiger suikers. Er zijn twee belangrijke enzymen actief tijdens het maischen: alfa-amylase en bèta-amylase. Alfa-amylase is het meest actief in het temperatuurbereik tussen 68-75°C, waarbij langere suikerketens worden gecreëerd die minder vergistbaar zijn, wat resulteert in een bier met meer body. Bèta-amylase, dat het actiefst is in het temperatuurbereik tussen 54-65°C, creëert enkelvoudige moutsuikers die beter vergistbaar zijn, wat leidt tot een volledigere vergisting, met als gevolg een schoner bier met een dunnere body.

Streef naar een hoge maischtemperatuur tussen 68-79°C, waarbij de nadruk ligt op de alfa-amylase enzymen die meer onvergistbare suikers aanmaken, waardoor een grotere hoeveelheid dextrinen en suikers met een langere keten worden geëxtraheerd, wat resulteert in een lager alcoholgehalte en een volmondiger bier met veel mondgevoel. Lange maisch tijden zijn niet nodig bij het maischen van kleine brouwsels bij hoge temperaturen. Bij een hogere temperatuur en een hogere pH wordt de amylase bevorderd en zal de zetmeelconversie in 30 minuten of minder voltooid zijn. Langere maischtijden onder deze omstandigheden geven de bèta-amylase de tijd om meer suikers met een langere keten af te breken tot kortere suikers, wat leidt tot een beter vergistbaar wort. Een te lange maischtijd bij deze temperaturen geeft ook ongewenste tannines met wrange, bittere en korrelige smaken tot gevolg. Zodra het maischen is voltooid, breng je het wort aan de kook en vervolg je de brouwdag zoals gewoonlijk.

Laag stamwortgehalte

Deze techniek werd populair gemaakt door BrewDog met hun Nanny State Hoppy Golden Ale. De kleine hoeveelheid graan resulteert in een wort met minder vergistbare suikers, terwijl het maischen bij een hoge temperatuur (72-82 °C) de alfa-amylase enzymactiviteit verhoogt, wat leidt tot meer dextrines en dus een minder vergistbare wort met een geweldig mondgevoel, smaak- en schuimkraagbehoud. De sterkte van het wort dat met deze methode wordt geproduceerd kan variëren van 1,005 tot 1,030 begin SG, wat uiteindelijk leidt tot bieren van 0,1 tot 2,0% Alc. De lage stamwortgehaltemethode is wellicht de gemakkelijkste en meest kosteneffectieve manier om ultra-laagalcoholbieren te brouwen, het kan gemakkelijk worden gedaan op een fornuis, of in standaard brouwapparatuur met als basis een verminderde hoeveelheid mouten. Bij deze methode ligt de nadruk op een lager percentage basismout en een hoger percentage speciaalmout en adjuncten om de body van het bier te helpen vullen, in combinatie met hoge maischtemperaturen om meer suikers met lange ketens, dextrinen, kleur- en smaakstoffen te extraheren. De hopbitterheid wordt door het gebrek aan mout prominenter, dus streef naar een bitterheid  tussen 10-35 IBU's voor een beter uitgebalanceerd bier.

Koud ofwel Niet-Enzymatisch maischen

Bij de techniek van het koud maischen, ook bekend als de ‘Briess Methode’, wordt de geschrote mout in koud water geweekt. De mout wordt dan uit de vloeistof gehaald, welke daarna tot een standaard maischtemperatuur wordt verwarmd om de aanwezigheid van niet-omgezet zetmeel te verminderen. Het belangrijkste concept achter koud maischen wordt passieve extractie genoemd Dit kan worden bereikt door de geschrote mout gedurende enige tijd te laten reageren met water bij lage temperaturen. Wort verkregen met de techniek van koud maischen bevat een veel hoger gehalte aan eiwitten die verantwoordelijk zijn voor het goed vasthouden van de schuimkraag en het mondgevoel.

Niet-enzymatisch maischen (NEM) is een proces dat wordt gebruikt om smaak en kleur te onttrekken aan gemout graan zonder dat daarbij veel vergistbare suikers worden omgezet en geëxtraheerd. Om dit te bereiken wordt al het graan voor een brouwsel geweekt in koud water, meestal 8 tot 24 uur, voordat het wort van het mout wordt gescheiden en op een standaard maisch temperatuur van 65 °C wordt gebracht. Deze temperatuur zo'n 45 minuten aanhouden totdat alle zetmeel is omgezet, waarna een normaal kookschema volgt met de  hoptoevoegingen.

Gistselectie

Met een toename van alcoholvrij brouwen komen nieuwe of onconventionele giststammen die minder fermentatief zijn beschikbaar. Gistlaboratoria over de hele wereld werken met veel verschillende giststammen, die leiden tot succesvolle fermentatie, geur- en smaakprofielen die geassocieerd worden met gewone biergist. Doel is om beter smakende laag-alcoholische  bieren te creëren. Het voordeel van het gebruik van deze gistsoorten is dat de brouwer een bestaand recept kan maken dat hij lekker vindt en dat een soortelijk gewicht heeft tussen 1.014 en 1.034 begin SG. Gezien het hogere percentage onvergiste suikers in bieren die op deze manier worden gemaakt, moet echter pasteurisatie worden overwogen om bederf of hergisting in de fles te voorkomen.

Laboratoria zoals White Labs, Fermentis, CHR-Hansen, Hefebank Weihenstephan en The Yeast Bay hebben reeds hun eigen culturen op de markt gebracht, terwijl andere laboratoria proactief werken om hun eigen stammen op de markt te brengen. De volgende gistsoorten en -variëteiten zijn reeds getest en geïsoleerd voor gebruik bij de vergisting van bier met een laag alcoholgehalte/geen alcohol:

• Saccharomycodes Ludwigii
• Zygosaccharomyces Lentus
• Torulaspora Delbrueckii
• Saccharomyces Chevalieri
• Metshnikowia Reukaufii
• Pichia Kluyveri

Bedrijven die giststammen produceren, zoals White Labs, Fermentis en Lallemand, hebben hun eigen stammen gecreëerd. Door zorgvuldig maltotriose- en/of maltose-negatieve gistcellen te selecteren, om alleen enkelvoudige suikers te vergisten, hebben ze meer controle over de vergistbaarheid van wort, waardoor een lage vergistingsgraad ontstaat, met achterlating van restsuikers, wat resulteert in een laag alcoholgehalte. Gewone giststammen kunnen ook worden gebruikt om mee te vergisten, maar stammen met een lage vergistingsgraad zullen het aroma en de algemene smaak van het bier verbeteren.

Sommige fabrikanten van maltose- en maltotriose-negatieve stammen raden aan het afgewerkte bier te pasteuriseren om verdere gisting of nagisting te voorkomen. De reden is dat deze gisten alleen de enkelvoudige suikers omzetten, er blijven dus nog veel vergistbare suikers achter in het bier.

Onderbroken vergisting

Onderbroken gisting kan op zichzelf of in combinatie met andere methoden worden gebruikt om laag-alcoholisch bier te creëren. Door de gisting te stoppen kan de brouwer de hoeveelheid geproduceerde alcohol controleren, wat resulteert in een eindproduct met grotere hoeveelheden restsuikers en een laag alcoholgehalte. Het stopzetten van de gistactiviteit kan gebeuren door het bier te verhitten, af te koelen of door chemicaliën te gebruiken.

Verhitting van bier leidt tot een verminderde activiteit van micro-organismen in de gist, waardoor het gistingsproces stopt en de brouwer gemakkelijk een laag alcoholgehalte kan handhaven met een gewenste hoeveelheid zoetheid als gevolg van een onvolledige gisting. Terwijl sommige methoden, zoals flash pasteurisatie (ook bekend als hoge temperatuur/korte tijd), gewoonlijk beperkt zijn tot commerciële brouwerijen, kan de thuisbrouwer een veel eenvoudigere stap nemen door zijn/haar bier met hitte te pasteuriseren door gevulde flessen ongeveer 15 minuten in een waterbad van 55-60°C te plaatsen.

Wanneer het bier wordt afgekoeld tot het bijna vriest worden de gisten inactief en kunnen ze worden uitgefilterd of minder actief gemaakt door het gebruik van kaliummetabisulfiet (Campden-tabletten) en kaliumsorbaat. Vatbier wordt normaliter niet gepasteuriseerd, zodat het moet worden bewaard bij 3 °C om te voorkomen dat in het vat hergisting optreedt.

Het toevoegen van kaliummetabisulfiet en kaliumsorbaat samen aan bier is een doeltreffende manier om verdere gisting te stoppen bij vergistbare suikers, maar het is niet geschikt om actieve gisting te stoppen. Deze chemische stoffen dienen veelal om verdere gisting te voorkomen zodra de gist inactief is geworden. Hoewel velen sulfieten en sorbaat los van elkaar goed genoeg vinden werken, zal het gebruik van beide stoffen samen de activiteit van de gist doeltreffender verminderen. Een veel voorkomende misvatting is dat kaliummetabisulfiet de gist doodt, maar dat is niet helemaal waar. Er kunnen omstandigheden worden gecreëerd waarin de gist inactief wordt, zoals cold crashing.

Geen gisting

Het niet-vergisten van wort gaat over het algemeen in tegen de traditionele methoden voor het maken van bier, maar moet niet te snel worden afgewezen. Door het wort niet te vergisten, kan de brouwer met vertrouwen een echt 0,0% ‘bier’ maken. Commercieel is deze techniek toegepast door Hairless Dog Brewing en is behoorlijk succesvol gebleken.

Zoals de meeste brouwers weten, creëert gist esters, fenolen, glycerol, ethanol, en biotransformatie van hop-verbindingen tijdens de gisting, die allemaal een geur- en smaakimpact hebben op het bier. Zonder deze eigenschappen kan het bier wrang en zoet smaken, vandaar dat de brouwer stappen moet ondernemen om een wenselijk evenwicht van smaken te verzekeren. Het voordeel van het niet-vergisten van de wort is het ontbreken van bijsmaken die ontstaan tijdens een traditionele gisting, hoewel er door het hoge gehalte aan vergistbare suikers wel maatregelen moeten worden genomen om microbieel bederf te voorkomen.

Afkoken

Deze techniek is de minst gunstige methode, omdat het verwarmen van het bier na de gisting kan leiden tot een reeks problemen en bijsmaken, zoals oxidatie, te bittere smaken door de hogere warmte, nevensmaken van ‘gekookte’ gist, en verlies van gewenste vluchtige aroma's en smaakcomponenten. Zonder dure testapparatuur is het onduidelijk hoeveel alcohol er nog in het eindproduct zit. De reden hiervoor is dat alcohol en water zich aan elkaar binden om een azeotroop[1] te vormen, waarvan de componenten niet gemakkelijk kunnen worden gescheiden met behulp van warmte, zodat het kennen van het uiteindelijke alcoholpercentage alleen kan worden geschat door de brouwer.

Het kookpunt van ethanol ligt lager dan dat van water (78 °C), wat betekent dat de alcohol zal worden verdampt zonder dat het bier echt moet worden gekookt. Hoe lang het bier moet worden verhit is een veelbesproken onderwerp, omdat de atmosferische druk en de verhittingstemperatuur per situatie kunnen verschillen, waardoor het niet goed in te schatten is. Hieronder volgt een richtlijn voor hoeveel restalcohol er in een bier overblijft na een bepaalde verhittingstijd:

• 30 minuten kooktijd - 35%
• 1 uur kooktijd - 25%
• 5 uur kooktijd - 20%
• 2 uur kooktijd - 10%
• 5 uur kooktijd - 5%

In theorie betekent dit dat 2,5 tot 3 uur verhitting nodig is om een bier met een van 5% terug te brengen tot 0,5% .

Bronnen

• Cold Extraction of Malt Components and Their Use in Brewing Applications – Brewing With Briess
• https://ultralowbrewing.com/

[1] homogeen vloeistofmengsel dat door een identieke samenstelling als zijn damp niet kan worden gescheiden in zijn componenten.

In 2019 heb ik tijdens de keuring van het ONK voor het eerst kennis gemaakt met de Poolse bierstijl Piwo Grodziskie. Wat me bijstaat, is dat het een blondkleurig, sessionable (=laag alcoholisch), licht rokerig tarwebier was. Afgelopen zomer, kwam deze stijl weer voorbij toen Brouwerij Hoop een collaboration brew op de markt bracht onder de naam Smokey SMaSH (Single Malt and Single Hop). Nu ben ik absoluut geen liefhebber van rauchbieren, maar dit zacht gerookte tarwebier viel bij mij goed in de smaak, waarop Patricia en ik besloten dit biertype ook eens zelf te gaan brouwen.

Geschiedenis

Zoals altijd – met voor ons nog niet eerder gebrouwen bieren, hebben wij diverse bronnen geraadpleegd om meer te weten te komen over deze historische bierstijl. Zo bleek dat het de enige authentiek Poolse bierstijl is en dat deze ruim 700 jaar geleden is ontstaan in Grodzisk Wielkopolski (Duitse naam: Grätz). Vanaf de vroege 14^e eeuw brouwden de rijke inwoners van Grodzisk het bier zelf en hadden ze hun eigen mouterijen. Eeuwenlang hielden ze deze traditie in stand en om de kwaliteit te waarborgen, werden de brouwprocessen in 1601 vastgelegd in de Grodzisk Brewing Statute. Het bier werd alsmaar populairder – op het hoogtepunt, bedroeg de productie 85.000 vaten per jaar – en werd zelfs geëxporteerd. Tussen de twee wereldoorlogen door was het in zo’n 37 landen verkrijgbaar, waaronder China, de Verenigde Staten en zelfs in Afrika. Na de Tweede Wereldoorlog nam onder het communistische regime het aantal brouwerijen die deze bierstijl brouwden af totdat er nog slechts één in gebruik was; deze sloot zijn deuren in 1994.

In 2011 besloot de Polish Homebrewers Association (www.pspd.org.pl/en) te proberen de stijl terug te brengen. Ze startten het ‘Grodziskie Redivivus’-project om het brouwen van Grodziskie te promoten. Ze verzamelden informatie en originele documentatie over de belangrijkste stijleigenschappen en stelden een gids op voor andere brouwers. Hoewel er ook zwaardere en donkerdere versies zijn gebrouwen, sommige zelfs met gerstemout, is het de lichtgekleurde, laag-alcoholische versie die met 100% eikenhoutgerookte tarwemout wordt gebrouwen die de bierstijl en de plaats bekendheid opleverde. Om die reden hebben ze deze versie willen doen herleven.

Helaas waren de belangrijkste ingrediënten - op eiken gerookte tarwemout en Tomyski-hop – destijds niet beschikbaar. Niet lang daarna begon Weyermann met de productie van op eikenhout gerookte tarwemout (door hun rode tarwemout op eikenhout te roken), maar de originele hop die eind 19^e en begin 20^e eeuw werd gebruikt, was nergens in voldoende mate te verkrijgen. Tomyski hop wordt omschreven als een extreem aromatische hop met vooral aardse, bloemige, kruidige en grassige tonen. Als alternatief wordt daarom veelal Lubliner/Lubelski hop gebruikt, welke verwant is aan Tjechische Saaz. Inmiddels is ook de Tomyski hop beperkt commercieel verkijgbaar: https://twojbrowar.pl/en/beer-ingredients/brewing-hops/tomyski-100g-pl.

In 2015, na ruim 20 jaar gesloten te zijn geweest, werd de brouwerij in Grodzisk heropend onder de naam Browar Grodzisk en begon de commerciële productie van echte Piwo Grodziskie. Om hun Grodziskie te brouwen, gaf Browar Grodzisk aan Bruntal-mouten in Tsjechië de opdracht om op traditionele wijze op eiken gerookte tarwemout te maken door de natte mout te drogen met eikenrook. Ze werkten samen met Paweł Piłat, een hopteler buiten Lublin, om Tomyski-hop terug te brengen, zodat ze een historisch correcte versie van Piwo Grodziskie kunnen produceren. Browar Grodzisk stelt op zijn website dat Piwo Grodziskie (letterlijk vertaald: Bier uit Grodzisk; in Duitsland staat dit bier nog altijd bekend onder de naam Grätzer, vernoemd naar de Duitse naam voor de stad) uitsluitend in de plaats Grodzisk Wielkopolski wordt gebrouwen. Het wordt geproduceerd aan de hand van een traditioneel recept met lokaal bronwater, Grodzisk bovengist (beschreven als een kleinkind van de stam van de oorspronkelijke brouwerij), op eikenhout gerookte tarwemout en Poolse hoppen uit de Lublin streek. Piwo Grodziskie wordt ook wel de Poolse Champagne onder de bieren genoemd door het hoge koolzuurgehalte, de hergisting op fles en zijn unieke smaak.

Bierstijl

Technische kenmerken

Het bronwater rondom Grodzisk Wielkopolski wordt gezien als een belangrijke smaakmaker, het gemiddelde waterprofiel van de Browar Grodzisk bronnen is:

 
Het maischschema, zoals gebruikt door de brouwerij voordat deze in 1994 werd gesloten, was:

Traditioneel werd het wort twee tot twee-en-een-half uur lang gekookt, 80% van de hop werd na 15 minuten toegevoegd en de laatste 20% werd 30 minuten voor einde kook toegevoegd.

Recept

Zoals gezegd, hebben Patricia en ik ook een Piwo Grodziskie gebrouwen. Ons recept hebben wij met zorgvuldigheid samengesteld aan de hand van bovengenoemde, beschikbare informatie.

De moutstort bestaat voor 100% uit op eikenhout gerookte tarwemout; voor zover ons bekend is dit de enige moutsoort die wordt gebruikt in een authentieke Piwo Grodziskie. Op het moment van samenstellen, wisten wij helaas niet dat de originele Tomyski hop verkrijgbaar was en hebben wij gekozen voor Lubliner/Lubelski hop, waar in de meeste bronnen ook naar wordt verwezen. Met behulp van Brewfather hebben wij de IBU in twee giften op 27 IBU gesteld, waarbij we met de laatste aromahopgift van 2 gram/liter hebben getracht een lichte hoparoma en -smaak te verkrijgen. De reden dat wij niet de traditionele hopgiften hebben gevolgd, is omdat wij er vanuit gingen dat Lubliner/Lubelski hop minder aromatisch is dan Tomyski hop en dat er dus een grotere aromahopgift nodig zou zijn. Als gist kozen wij op basis van de kenmerken voor Fermentis K-97 SafAle German Ale korrelgist, omdat deze geschikt is voor delicate en gehopte bieren, en omdat deze POF- is en dus geen fenolen produceert.

Receptgegevens 

Ingrediënten

Vergistbare ingrediënten

Hopgiften

Maischprofiel

Water

Toevoegingen

Gist

Vergistingsprofiel

Bottelsuiker

9 gram suiker per liter

Resultaat

Uiteraard hebben wij ons bier met de Smoky SMaSH van Brouwerij Hoop vergeleken. Met een dergelijk ‘afgebakend’ recept qua mout en hop, kun je geen grote verschillen verwachten. Wat ons smaak-technisch vooral opviel, was dat ons bier een licht fruitige toets had en daardoor iets zoet overkwam ten opzichte van de commerciële versie. Verder had ons bier te weinig koolzuur. Kleur, schuimkraag, body, basisgeuren en -smaken, en hopkarakter waren vrijwel identiek. Wij vinden ons bier dan ook goed geslaagd.

Clubkampioenschappen 't Wort Wat! 2021

Voor de clubkampioenschappen 2021, hebben wij onze Piwo Grodziskie in de Vrije Klasse ingezonden, aangezien deze bierstijl (nog) niet in de Biertypengids van de Bierkeurmeestersgilde is opgenomen. Tijdens het bottelen hebben wij echter een fout gemaakt, waardoor er nauwelijks carbonatie ontstond op de fles. Hierdoor waren wij genoodzaakt om alle flesjes te openen en van nieuwe bottelsuiker te voorzien. De hoeveelheid extra toegevoegde suiker is aan de voorzichtige kant geweest, hierdoor miste het bier net even teveel koolzuur. De bierkeurmeesters vonden dat ook, zo bleek uit het belangrijkste en zeer terechte commentaar:
-“Met meer koolzuur zou het bier nog beter aan het type voldoen.”;
-“Wat meer koolzuur had het bier nog beter doordrinkbaar gemaakt, wat droger gemaakt en waarschijnlijk ook een mooiere schuimkraag.”

Gelukkig kon onze inzending evengoed met hoge scores (83 en 84 punten) rekenen op een tweede plaats in de Clubkampioenschappen 2021 en lovende woorden van één van de bierkeurmeesters: “Hoe dan ook, complimenten! Beste thuis-Grodzinsky die ik tot nu toe heb mogen keuren.”

Chris Talbot

Bronnen

• https://www.entreemagazine.nl/nieuws/grodziskie-limited-edition-van-hoop35067
• https://www.hoopbier.nl/products/smoky-smash?variant=39963079704765
• https://pspd.org.pl/style/grodziskie-redivivus/
• https://pspd.org.pl/wp-content/uploads/2017/07/grodziskie-redivivus-raport-1-eng.pdf
• http://browargrodzisk.com/en/historia/
• https://byo.com/article/piwo-grodziskie/
• https://twojbrowar.pl/en/
• https://learn.kegerator.com/piwo-grodziskie/

In mijn vorige column bleek wel weer dat ik naast het brouwen ook graag het een en ander lees over bier en brouwtechnieken. Leuk om enthousiast te blijven (vooral in coronatijd) en leerzaam voor jezelf. En soms kom je iets tegen wat je doet opveren in je stoel. Zo las ik op Scientias.nl dat onderzoek heeft uitgewezen dat de oudste rietjes ooit gevonden zo'n 5.000 jaar oud zijn en het intrigerende is dat ze zijn gebruikt om bier te drinken!

Waar hebben we het hier over. Het gaat om 8 stuks, één meter lange, zilveren en gouden buisjes, gevonden in 1897 op de grafheuvel Maikop Kurgan in de Kaukasus, een elitegraf uit de bronstijd. De functie is heel lang onduidelijk geweest. Totdat men recent ontdekte dat er gerstzetmeelkorrels in het residu binnenin de buisjes zaten.

Ouder bewijs was er al: bier drinken met lange rietjes was blijkbaar gebruikelijk in de vroege Mesopotamische beschaving. Men heeft nl. op zegels uit Iran en Irak uit het 5^e tot 4^e millennium vóór Christus mensen afgebeeld gevonden die uit een gemeenschappelijk vat dronken met rietjes. En er zijn overeenkomsten met deze rietjes gevonden. De rietjes (eh, rieten) beschikken o.a. over een zeef om troebele deeltjes uit het bier te filteren. En men heeft een vat op deze vindplaats (Maikop Kurgan) gevonden, waaruit 8 man konden drinken. Het moet een uitbundige begrafenis zijn geweest (zonder glazen, dat dan weer wel…)
 
Proost, Ben